PASİNLER FOTOĞRAFLARI

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ'NİN ŞİİRLERİ SÖZ

Gel ey ruh-i revan söz tut
Nefs-i candır inan söz tut
Odur nutk ü beyan söz tut
Heman söz tut. heman söz tut

Teveccüh kıl, hidayet bul
Tevekkül kıl, himayet bul
Ve teslim ol. inayet bul
Heman söz tut, heman söz tut

Her emr-i Hakk'a hurmet kıl
Ve cümle halka şefkat kıl
Bir iş emr etme hizmet kıl
Heman söz tut, heman söz tut

Kelamında demiş Allah
Hadisinde Habibullah
Muti' ol, söyle Eyvallah
Heman söz tut. heman söz tut

Havatır farkına hoş yet
Vesavis nev'ini nefy et
Pes İlahın sözünce git
Heman söz tut, heman söz tut

O söz kim, Hakk'a layıkdır
Dahi akla muvafıkdır
O nutku tut ki, fayıkdır
Heman söz tut, heman söz tut

Eğer tenha kalırsan hoş
Huzur-i Hak bulursun hoş
Çü halk içre olursun hoş
Heman söz tut, heman söz tut

Ve ger ülfet bulam dersen
Güzel huylu olam dersen
Ve hizmetler kılam dersen
Heman söz tut, heman söz tut

Çü, söz tutmakdır devlet
Saadet-i izzet ü rağbet
Ve rahat-i nimet ü lezzet
Heman söz tut, heman söz tut

Kimin tutsan sözün asan
Sever seni candan asan
Sevil, sev Hak içün ey can
Heman söz tut, heman söz tut

Heman söz dinle, kâm alma
Bu tedbirinle sen kalma
Güzel pendi, yere salma
Heman söz tut. heman söz tut

Sakın bir şey murad etme
Ne olduysa inad etme
Kabul et, aksine gitme
Heman söz tut, heman söz tut

Güzel söz tut, muhabbet bul
Mülayim söyle re'fet bul
Gönüller yap meveddet bul
Heman söz tut, heman söz tut

Ulümi, gönderen sözdür
Kulüba indiren sözdür
Gönüller dönderen sözdür
Heman söz tut, heman söz tut

Derün-i dilde candır söz
Ve canlara revandır söz
Nihan fikr ü ayandır söz
Heman söz tut, heman söz tut

Söz, insanın özüdür bil
Odur mevlud-i can ü dil
Anı redd etme ey mukbil
Heman söz tut. heman söz tut

Kalemdir dil, yazan Hak'dır
Edep,söz tutmak ancakdır
Sözün şanı tutulmakdır
Heman söz tut, heman söz tut

Kamuyu söyleden birdir
Bu dillerden, O muhbirdir
Habir ol kim. bu bir sırdır
Heman söz tut, heman söz tut

Bu söz kim istişarettir
Sana Hakk'ı işarettir
Söz anlarsan, beşarettir
Heman söz tut, heman söz tut

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ'NİN ŞİİRLERİ TEVFİZNÂME

Hak; şerleri hayr eyler
Zann etme ki gayr eyler
Arif anı seyr eyler
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Sen. Hakk'a tevekkül kıl
Teslim ol ve rahat bul
Her işine razı ol
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Deme şu niçün şöyle
Yerindedir ol öyle
Bak sonuna, seyr eyle
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hep işleri faikdır
Biribirine layıkdır
Neylerse müvafıkdır
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Sen. 'adli zulüm sanma
Teslim ol, oda yanma
Sabr eyle sen, usanma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Dilden gamı dür eyle
Canınla huzur eyle
Tefviz-i umur eyle
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hakk'ın olacak işler
Boşdur gam ü teşvişler
Ol hikmetini işler
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Bil kazî-yi hacatı
Kıl ana münacatı
Terk eyle muradatı
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Bir işi murad itme
Olduysa 'inad itme
Hak'tandır o, reddetme
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Sen, halk ile yarılma
Bu nefs ile hem kalma
Kalbinden ırağ olma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hiç kimseye hor bakma
İncitme, gönül yıkma
Sen, nefsine yan çıkma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Mü'min işi, reng olmaz
Akil huyu, ceng olmaz
Arif dili, teng olmaz
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Gönlün Hakk'a perg eyle
Takdirini derk eyle
Tedbirim terk eyle
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hoş sabr-i cemilimdir
Takdir-i kefilimdir
Allah ki vekilimdir
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hallak-i Rahim oldır
Rezzak-i Kerim oldır
Fa'al-i Hakim oldır
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geh mu'tî vü geh mani
Geh zarrü gehi nafi
Geh dafi' ü geh rafi'
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Her kuluna, her anda
Geh kahr ü geh ihsanda
Her anda, o bir şanda
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geh bay ider, geh miskin
Geh hurrem ü geh ü ğamgin
Geh şuh ü gehi sengin
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geh abdin ider arif
Geh eymen ü geh haif
Her kalbi, odır sarif
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geh kalbim boş.Eyler
Geh hulkunu hoş eyler
Geh ışkına düş eyler
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler.

Her dilde anın adı
Her canda anın yadı
Her kuladır imdadı
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Naçar olacak yerde
Nagah açar ol perde
Derman eder ol derde
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Az ye. az uyu, az iç
Ten mezbelesinden geç
Dil gülşenine gel göç
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geçmişle geri kalma
Müstakbele hem talma
Hal ile dahi olma
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Her dem, anı fikr eyle
Zirekliği koy şöyle
Hayranlığı bul söyle
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Gel hayrete tal bir yol
Kendin unud, anı bul
Koy gafleti, hazır ol
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Her sözde nasihat var
Her şeyde ne zinet var
Her işte ganimet var
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hep remz ü işaretdir
Hep remz ü beşaretdir
Hep 'ayn-i inayetdir
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Her söyleyeni dinle
Ol söyledeni anla
Hem eyle kabül-i canla
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Bil elsine-i halkı
Aklam-i Hak, ey Hakkı
Öğren edeb ü hulki
Allah görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Vallahi güzel etmiş
Billahi güzel etmiş
Tallahi güzel etmiş
Allah görelim netmiş
Ne itmişse güzel etmiş

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ'NİN ŞİİRLERİ SU KASİDESİ

SU KASİDESİ

Su vadiyi hayrette her senk ile cenk eyler,
Deryasına vuslatta ahengi pelenk eyler.
Su alçağa meyleyler, hoş savt ile hoş söyler,
Reftarına bak neyler: Şan şiue-i lenk eyler.
Su havza kudum eyler, şevk ile hücum eyler,
Hem nağme i Rum eyler, hem Raksı Frenk eyler
Su aynı necat olmuş, eşyaya hayat olmuş,
Bel azb-ı Fırat olmuş: ol zevk i nehenk eyler
Su teşnesi her hasta, olmuş ana dilbeste,
Uşşakına peyveste, hoş naz-ü direnk eyler.
Su teşnesini bulsa, hoşberd-ü selam olsa
Yangın yüreğe dolsa, ol nara ne renk eyler?
Hakkı, su gibi gitsin, deryayı dile yetsin
Koy bahr ile fahretsin, barandan o nenk eyler.

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ'NİN ŞİİRLERİ HASANKALESİ

HASAKALE

Mübarek mekandır Hasankalesi
Kamu zevke kandır Hasankalesi
Suyu hoş, havası, kışı, mutedil
İrem'den nişandır Hasankalesi

Değirmenleri hoş ü çermikleri
Pür ab-i ravandır Hasankalesi
Ve bostanları, bağ ü dağı hasen
Mekan-i hisandır Hasankalesi

Taşı, ağacı, nerm ü hakı, kavi
Metin kahramandır Hasankalesi
Yeri, müftefi, üç yanı düz açık
Ki taht-i şahandır Hasankalesi

Burcu, dizilmiştir inci mesali
Iraktan ayandır Hasankalesi
Deli aşık olmuş baharı ana
Ki pür hüsn ü andır Hasankalesi

Gündüz kuş sadası, gece kurbağa
Ne tesbih-handır Hasankalesi
Gelür seyre aşık etraftan
Gül-i aşıkandır Hasankalesi

O çermik safasın sürer ehl-i dil
Acep kahramandır Hasankalesi
Çoğu arzu eyler olmaz nasip
Bize râyegandır Hasankalesi

Kurubu, veliler yatağıdır
Riyaz-i cinandır Hasankalesi
Ahalisi ağleb şeci' ü sahi
Ne zi-nam ü şandır Hasankalesi

Kamu halkı zîrek, arif ü zarif
Dolu aşk ü candır Hasankalesi
Ağır, uslu, hoş huylu halkı, muti'
Pür emn ü emândır Hasankalesi

Kimi vâiz dinler, kimi ders okur
Dolu müselmandır Hasankalesi
Edepli, hayalı zeni, ehl-i ırz
San evvel zamandır Hasankalesi

Bir âyinedir, yahşiye yahşidir
Yamana yamandır Hasankalesi
Gel ey Hakkı bunda huzur eyle kim
Huzür-i cinandır Hasankalesi

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ (1703-1780) ESERLERİ

İbrahim Hakkı, kendisi eserlerini beş ana ve on evlat eser diye tanıtmaktadır. Bunların dışında da bazı eserleri bulunmakla beraber ben burada sadece beş ana eserinden bahsedeceğim.

İlk ana eseri Divanı'dır. 1755'te yazılmış, 1847'de Mehmet Sait tarafından İstanbul'da basılmıştır. Erzurumlu İbrahim Hakkı Divanı ismini taşır. 230 sayfadır. İlahiname, Aşkname, Hz. Muhammed'i öven bir şiir ve kendi halini, niteliğini bildiren bir manzumesi vardır. Divanı büyük oğlu İbrahim Fehim'e ithaf etmiştir, İsmail Fehim astronomi ve müzikle uğraşan güzel kanun, santur çalan bir zattır. Kendisinin yapmış olduğu 74 telli bir santuru vardır, İbrahim Hakkı Divanı'ndan musikî ile ilgili bir şiiri kitabın son bölümünde yer almaktadır.

2. ana eseri Marifetname'dir. Ansiklopedi türündedir. 1757'de yazılmıştır. 1836 ve 1864'te Mısırda, 1868, 1889 ve 1914'te İstanbul'da basılmıştır? Ortalama 600 büyük sayfadır. El yazmaları iki cilde sığmıştır.Tillo'daki torunların dan Abdülaziz Topraktaki iki cildin elyazısı kendi elyazısma çok benzer. Bu kitabım oğlu Ahmet Naimi'ye ithaf etmiştir.

Eser bir ön söz, üç büyük bölüm ve bir sonsöz ihtiva eder. Her bölüm daha alt bölümlere ayrılmıştır. Ön söz tamamen dinseldir, l. Bölüm Feen-i evvel'dir. Tanrı'nın varlığını, birliğim anlattıktan sonra yalınç ve bileşik cisimleri, madenleri,bitkileri ve nihayet insanı anlatır. Basit cisimlerden insana kadar gelen bir evrim teorisidir bu diyebiliriz. Sonra aritmetik, geoemetri, astronomi ve takvim konulan yer alır. Coğrafyaya ait bölümünde 200'den fazla ilin hangi enlem ve boylamda olduğunu gösterir bir liste yapmıştır. Birinci bölümde eski astronomiye de yer vermiş, yeni astronomiye geçerken hiçbir çağda yerin döndüğüne inananlar eksik olmamıştır, demiştir.

2. bölüm Feenn-i salisde Anatomi fizyoloji gi­bi bilimler yer alır. İnsan vücudunu estetik bakımdan da incelemiş, araya beyitler sıkıştırmıştır. Vücut yapışı ile huy arasındaki ilişkiye inanır ve şiirle anlatmıştır. Bu bölümün sonunda ruha, sağlığa ve ölüme ait geniş bilgi vardır.

3. Büyük bölüm, Fenn-i salis, dinsel, Tanrısal ve felsefîdir.

40 sayfa tutan son bölüm Törebilimdir diyebiliriz. Öğretimin yol ve yöntemini, öğrencinin üstadına takınacağı durumu, ana ve babaya karşı saygı ve sevgi, evlenme ve evlenmede aranacak nitelikler karıkocanın biribiriyle ilişkileri töresi, çocuklarına karşı görevleri, akraba, hizmetçi, komşu, dost, arkadaş, halk ve bilginlerle görüşüp konuşma yol ve töreleri yer alır. Sayın Rauf İnan, İbrahim Hakkı'nın bu cephesini incelerken, O'nu ilk eğitim fîlozofumuz olarak tanımak gerekir. Almanya'nın en tanınmış eğitimcisi ve eğitim düşünürü olan Prof. Dr. G. Hausmann'a "Türk Eğitim Tarihini kapsamayan bir Dünya Eğitim Tarihinden söz edilemez" dedirten, (Kutadgu Bilig) (Kitab-ı Tarik-ul Edeb) ve özellikle (Marifetname) olmuştur diyor.

Marifetname Arapça ve Farsça'ya da çevrilmiştir.

İbrahim Hakkı'nın 3. büyük eseri irfaniye'dir. 1761'de yazılmıştır, 495 sayfadır, Arapça, Farsça ve Türkçe bölümleri vardır. Konusu " Kendisini bilmeyen Tanrı'sını bilemez" anlamındaki tek bir hadistir, İnsan vücudunu evrene benzetmiştir. Vücutta akıl, evrende Tanrı gibidir. Şöyle öğütleri vardır: "Tekkelerde eğlenmeyip, ilim meclisine gelesin. Herkese şefkat nazarı ile bakıp hiçbir ferdi hakir görmiyesin ve kimseden bir nesne istemeyip bir hizmet buyurmıyasın. Tezyi-i zahirî koyup gökçek ahlak ile tezyi-i batına gidersin" demektedir.

4. Ana eseri insianiye'dir. 1763'te yazılmıştır. 722 sayfadır. Kendisi bu eseri için 140 kitaptan üç lisan üzre cem ettim diyor. Oğlu İsmail Fehim ve amcazadesi Yusuf Nesim'in el yazısı olan iki nüshası torunlarında vardır.

5. Büyük eseri, Mecmuat-ül Maani'yi 1765'de yazmıştır. Kayınbiraderi Mustafa Fani'nin el yazısı olan bir nüshası Mehmet Ali Benderli'de vardır. Bu ki­tapta, münacaatlar, şükürnameler ve Şifa-üs Sudur başlığı altında topladığı manzumeleri vardır. Fakirul­lah'ın ölümü oğul ve torunlarının doğumuna, Hacca gidişine ait düşürdüğü tarihler de bu kitaptadır. Arapça, Farsça ve Türkçe bir de sözlüğü vardır. Arapça ve Farsça'dan dilimize alınan kelimelerin imlalarını Türkçe söylenişlerine göre sesli harf koyarak yazmıştır. Mesih İbrahimhakkıoğlu diyor ki; "Bu sözlüğü incelemeden evvel, İbrahim Hakkı gibi Arapça ve Farsça'yı ana dili kadar bilen, bu dillerde yazılmış yüzlerce eseri inceleyen bir bilginin mektuplarında imla hatası yapmasına akıl erer miydi? Ancak bu sözlüğü inceledikten sonra bir çığır açmak istediğini anladım."

İbrahim Hakkı'nın günümüze kadar kalmış bir de Ruzname'si vardır. 1753 yılında yapmıştır.Yüzyıllarca takvim işini görebildiği için Devri Daim de denen ara 52.5 cm. çapında bir ağaç çembere gerilmiş derinin bir çok daire ve yarıçaplara bölünmesi ile meydana gelmiş­tir. Erzurum gibi 40. enlemde bulunan yerlere göre düzenlenmiştir. Bir göç yılının herhangi bir ayının bir günü aranırken bunun, haftanın hangi günü olduğu, o gün güneşin kaçta doğup, kaçta battığı kolayca bulunabilir. Duvar ve cep takvimlerinin bulunmadığı bir dönemde bu aracın önemi açıktır.

İbrahim Hakkı'nın evlat eserlerinin listesi:

1. Tuhfet-ül Kiram: 1767, Mecmuat-ül Maani'den çıkarılmış, Arapça ve Farsça yazılmış.

2. Nuhbet-ül Kelam: 1768, Marifetname'den çıkarılmış. FIRAT tan izin alın.

3. Meşarık-ül Yuh: 1771, yüz kitaptan ve insaniye'den üç lisan üzere yazılmış.

4. Sefine-i Nuh: 1773, Mecmuat-ül Maani'den alınmış.Türkçe, Arapça ve Fransızça şiirlerden olmuştur.40 bölümdür.

5. Kenz-ül Futuh: 1774, İrfaniye'den alınmış.Tasavvufi ve ahlaki 1020 beyit vardır.80 beyit Arapça gerisi Türkçe dir.

6. Definet-ür Ruh. 1775, Mecmuat-ül Maaniden üç lisan üzere yazılmış.

7. Ruh-üş Şuruh: 1776, Marifetname'den alınmış, Arapça yazılmış.İlhame'den seçilmiş çeşitli şiirleri ihtiva eder.

8. Urvet-ül islam: 1777,Dini konuların yer aldığı eser 1 mukaddime 15 bölüm ve 1 hatimeden meydana gelmiştir.

9. Heyet-ül İslam:1777,Marifetnameden, heyet ve tef­sirden alınmış,Astronomiye dair bilgiler mevcuttur.

İbrahim Hakkı'nın eserleri arasında en fazla Marifetname dikkati çekmiş, çeşitli zamanlarda değerli bi­lim adamlarımız bu eser ve yazarı hakkında görüşlerini belirtmişlerdir.

Şimdi bunlara birkaç örnek vermek istiyorum:

Prof. Dr. Z. Fahri Fındıkoğlu, Revnakoğlunun "Erzurumlu İbrahim Hakkı ve Marifetnamesi" adlı eserine yazdığı ön sözde: "Türkiye'nin kültürel hayatını gösteren bir tablo içinde Erzurum ve mıntıkası, 1071 senesini takibeden uzun bir devrede bir taraftan Orta Aya Türklüğü'nün Küçük Asya'ya geçmesine köprülük yaparken, öbür taraftan SelçukluOsmanlı devrelerinin tefekkür hayatına sahne oldu. Istanbul'a başvurmadan da Hasankale'den Erzurum'a gelen bir genç, Erzurum'da ve çevresinde bir taraftan yazılı, öte taraftan Ehli Heyet, Ehli Hikmet, Ehli irfan ve Ehlullah tipinde yazısız istifaza kaynakları bulabilir ve nitekim bulmuş ve yetiş­miştir de. İbrahim Hakkı ve eserleri karşısında her araştırıcının ve kültür tarihçisinin soracağı mesele, Mütefekkirimizin ne nispette toplayıcı, ne nispette yoğurucu ve orijinal olduğu noktasında toplanır" diyor.

Prof. Dr. F. Nafiz Uzluk "Çeşitli Yönleri ile Erzu­rum ve Çevresi" adlı kitapta "Marifetname Nüshaları" başlıklı yazısında: "Artukoğulları'nın zengin kitaplarından Bitlis'teki Şeref Hanı Ailesi'ne intikal edenlerinin, burasının Melik Ahmet Paşa tarafından zaptından son­ra, kitaplarının mezatlarda satılarak yağmaya uğradığını, İbrahim Hakkı'nın bu kütüphanelerin etrafa taşan pozitif ilimlere ait eserlerinden yararlandığını, ayrıca Erzurum'dan geçen Hintli, Afganlı Seyyahlardan pozitif ilimler tahsil eylediğini kabul etmek icabeder. Mesela, fecri şimali hadisesi vukuu bulmuş, Istanbul'daki hoca­lar kıyamet kopuyor diye cami direklerine sarıldıkları halde, İbrahim Hakkı Meteorolojik olayı arkadaşları ile birlikte seyrettiklerini eserinde yazar, İstanbul gibi, ko­ca imparatorluğun merkezi olan,içerisinde yalnız doğu­lu değil, batılı fizik bilginlerinin de bulundukları bir şe­hirde, softaların cami direklerine sarılmaları karşısında İbrahim Hakkı'nın hiçbir telaşa, heyecana kapılmadan, kıyamet kopacağını asla hatırına getirmeden, dostları ile beraber geceyarısı sabahın tan vakti aydınlığı için fecr, şimal kutbunda vukua geldiği için fecr şimali deni­len göklere ait bir olayı telaşsız, endişesiz seyretmesi ne büyük tezattır, İbrahim Hakkı'nın ne kadar büyük bir adam olduğunu göstermez mi? diyor.

Dr. Adnan Adivar, "Tarih Boyunca ilim ve Din" ad­lı eserinde "Aristo'nun gökler taksiminin İbrahim Hak­kı'nın Marifetnamesi'nde İslam Kozmoğrafyasi'na aynen geçtiğini" yazıyor. "Osmanlı Türkleri'nde ilim" adlı eserinde ise Marifetname için "Bu cins ansiklopedilerin en mükemmellerinden biri ve sonuncusudur" diyor. Marifetfetname'deki yeni astronomi yani Kopernik Sistemi'ne ait bilgiler için de: "Bu bilgileri de İbrahim Hakkı Cihannü-manın İbrahim Müteferrika eklemesinden almış olmakla beraber ondan çok cesurca ve daha akla uygun delillerle bu yeni astronomiye taraftar olduğunu göstermiştir" diyor.

Ord. Prof. Dr. Sadi Irmak "Veraset Biyolojisi" isimli eserinde: "Uzviyet türlerinin birbirlerinden meydana gelebileceğini, yani geniş anlamda tekamül fikrinin ilk izlerine Goethe'de rastlanır. Vakıa Mevlana ve Erzurumlu İbrahim Hakkı (Marifetname) insanının maymundan geldiğini zikrederler" diye kaydediyor.

Prof. Dr. Nafiz Uzluk Prof. Dr. Mehmet Ali Ayni Bey'in bir makalesini, (Edebiyat Mecmuası 1916) dilini açarak ve eklemeler yaparak "Çeşitli yönleri ile Erzurum ve Çevresi" adlı eserde yayınlıyor ve Marifetname'nin pozitif ilimler, pedegoji, psikoloji, son bahislerin de ahlak ve tasavvuf meselelerine dair olduğunu anlatıyor, çeşitli örnekler veriyor ve "İbrahim Hakkı batın ilmi sorusunu takibeden manzumelerinde pek güzel öğütler veriyor.

Ey gönül, Allah için mahlukuna hep şefkat et

Kimseyi incitme, herkese münasip ülfet et

Çün Huda her kalbe nazırdır, gönül yap rağbet et

Kulları gönlünde ol, Mevla'ya ancak hizmet et.

ve Türkçe bir müstezatında birkaç hikmetle karışık söz:

- Azap olur ki, bu halkı ona ortak ederiz, hata eder gideriz.

- Günah odur ki enaniyet eyleriz isbat, o muddea heyhat. ...

Bela odur ki bela gelse, sabrı kor kaçarız, gözya­şı saçarız.

- Maraz budur ki marazdan bu sıhhati seçeriz, o derdile geçeriz...

- Cehennem odur ki dil ile halkı incitiriz, biz de inciniriz.

ve mutaassıp ulemanın reddettiği musikiyi şeyh ruha gıda, bir ruhani tıp addediyor" diyerek

Musiki hikmete dair fendir

Bilene, bilmeyen ruşendir.

mısralarıyla başlayan şiiri naklediyor.

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ (1703-1780)

İBRAHİM HAKKI HAZRETLERİ (1703-1780)

Her canlı; doğar, yaşar ve Ahirete intikal eder. Bazı insanlar ölümünden kısa bir müddet sonra, bazıları çok uzun müddet anıldıktan son­ra, bazıları ise asırlar boyunca unutulmaz anılarıyla, bı­raktığı eserleri ve engin

şahsiyeti ile gönüllerde taht kurarak daima içimizde bizden birisiymiş gibi yaşarlar.

Aradan asırlar da geçse hala içimizde yaşayan ve Erzurum Şehri üzerine düşürdüğü çizgilerle, bıraktığı eserleriyle bu Şehir'le bütünleşen ve ismini Milli Sınırlarımız'ın dışına taşıran Erzurumlu İbrahim Hakkı Hz. leri

1703 yılında Hasankale'de doğdu.

Babası; Molla Bekir'in oğlu Osman Efendi, Annesi; Şeyhoğlu Dede Mahmut Efendi'nin kızı Hanife Hanım'dır

Evvela O'nun hayatı ve eserleri hakkında kısa açıklamaları ve bilgileri Prof. Hayrunisa Çavuşoğlu'nun makalesinden okuyalım. (Makale; İbrahim Hak­kı Hz. Cami ve Külliyesi Vakfi'nın yayınladığı "Tarihi TuristikSosyal ve Kültürel Yönleriyle Pasinler (Hasankale)" isimli kitaptan aynen alınmıştır.)

Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri'nin

Yetiştiği Çevre, Hayatı, Eserleri

Bu konuşmada sunacağım bilgiler, İbrahim Hakkı'nIn torunlarından Mesih İbrahim Hakkıoğlu'nun, ki­tap, mektup, hatıra defteri, temessük, tapu ve izin kağıdı gibi belgelere dayanarak hazırlamış olduğu 'Erzurumlu İbrahim Hakkı" isimli eserinden alınıştır. Tarihler bugünkü takvime göre yine Mesih ÎBRAHIMHAKKIOĞLU tarafindan düzeltilmiştir.

İbrahim Hakkı Hz. Marifetname isimli eserinde ailesi hakkında şu bilgiyi veriyor: Dedesi Hasankaleli (Erzurum'un Pasinler Kazası) Dursun Muhammedoğlu Molla Bekir'dir. Bu zat misafire ikramı, fukaraya yardımı ve dervişlere hürmeti ile ün salmıştır. Molla Bekir'in oğlu Osman Efendi İbrahim Hakkı Hz. lerinin babasıdır. Osman Efendi 1664'de Şeyhoğlu Dede Mahmut'un kızı Hanife Hanım ile evlenmiş ve 18 Mayıs 1703'te İbrahim Hakkı dünyaya gelmiştir.babası Osman efendi hayatının bir bölümünü bütün açıklığı ve içtenliği ile ve yerli ağızla bir deftere yazmıştır. İbrahim Hakkı'nın ailesi ve yetiştiği çevrenin özelliklerini samimi bir biçimde yansıtması bakıından bu defter üzerinde durulmaya değer. Yirmi yaşına kadar,sarf,nahif,fıkıh ve feraiz okuyan Osman Efendi,derviş adı ile şöhret yapmıştır. Son derece duygulu ve bilgiye susamış bir zattır.Defterinde 1698 yılında bir maraza mağlup oldum ki, tabirimümkün değil,hatta galabe edende kelamı kadir olamazdım diye başlıyor ve sıkıntılı ruh hallerini ve bunların belirtilerini çok tatlı ve son derece mütevazi bir şekilde anlatıyor. İbrahim Hakkı'nın doğumuna çok sevinmekle beraber sıkıntıları geçmiyor. Babası öldükten sonra kendisine düşen malları yakınlarına bırakıp seyahate çıkmak istiyor. Defterinde Karın­daşlarım cevap ettiler ki,"Sen hiçbir şeye karışma, he­men var ders al gel evde otur. Eğer bir konuk gelirse mukayet ol. Yoksa kendi okuyup yazmanda ol." Ailenin bu davranışı çok ilginç, aynı imkânı ilerde İbrahim Hakkı'ya da tanıyacaklardır. Osman Efendi Erzurum'a gö­çüyor, İbrahim Hakkı iki yaşındadır. Erzurum'da Habib Efendi ve Eyüp Efendi isimlerindeki zatlarla tanışıyor, aralarında dostluk doğuyor, birlikte tasavvufa ait kitap­lar kuyorlar. Osman Efendi'nin defterinde o devir Er­zurum uleması arasındaki örnek bir dostluk ve bilgi alışverişini izleyebiliyoruz.

Bu sırada zannederim İbra­him Hakkı'nın dehasını ilk defa Eyüp Efendi'nin Hanı­mı keşfediyor. Eyüp Efendi Osman Efendi'ye İbrahim anası ile bize gelmiş, çok methediyorlar, getir bir göreyim, diyor. Bu ara Osman Efendi, oğlu için O kadar zekâvatı var idi ki, 4.5 yaşında iki ay okuttum. "Büyük Hel Ata'ya çıktı. Cümle ezbere okudu.

Beş kere yüzüne okurdu bakardın ki, ezberlemiş. O kadar arzusu vardı ki, çok kere onu unutur, durmayıp dinlenmeyip okurdu. Bazı kere ben naz ederdim ki okutmam, gelip elimi öpüp beni okut diye rica ederdi." diyor.

Baba da oğul da okumaya meraklı. Erzurum bir geçit şehri, şarktan İstanbul'a giden bilginler orada bir süre konaklıyor. 1707'de de Özbekli bir şeyh geliyor. Os­man Efendi defterinde Özbekli'nin nasihatında o kadar nas olurdu ki, yer bulmak ne mümkün. Meğer bir saat önce varaydın ki, camiye yer bulaydın diyor. Osman Efendi Özbekli ile bir hayli dostluk kuruyor ve sıkıntıları biraz hafiflemiş olmalı ki, defterinin burasında "iki aydır ki, bu azaplardan biraz emniyetim var. Anın için zikriayıp olan bu yüzümün karasını yazmaya devam ederim ki inşallah ifakat memul Bu zalim nefis unut­masın. Bile ki, bu halin sahibi idim, ölüler de dirilirmiş." Bana öyle geliyor ki, bu satırlar daha sonra İbra­him Hakkı'da;

Naçak kalacak yerde

Nagâh açar ol perde 

Derman olur ol derde

Mevla görelim neyler

Neylerse güzel eyler 

şeklinde şiirleşecektir.

Osman Efendi "Eğer bir kâmile mukarin olursam bu marazlardan halas, nice nimet ve devletlere nail olurum." diye düşünüyor. Karısına onu serbest bırakıp seyahate çıkmak ist ediğini söylüyor, İbrahim Hakkı'nın annesi son derece sabırlı ve zarif bir kadın Talak neden hatıra gelir, ömrüm varken eğer burda eğer başka nerde olursan ol ancak adın üzerimde olsun diyor. Osman Efendi arkadaşı Eyüp Efendi ile birlikte yol hazırlığına başlıyor. 1709 İbrahim Hakkı'nın sevgili annesi ölüyor ve bir yıl sonra babası yola çıkıyor. Büyük bir kalabalık onları uğurluyor. İbrahim Hakkı 7 yaşında. Osman Efendi defterinde Bu firkatte iken masumu pek nuri didem İbrahim'i at bırakıp nas başına yığıldı. O halde iken terk edip firar eyledim. Yol boyunca gör ağlamayı, yumrusunca yaş döktüm. Cizre'ye giderken Siirt Kurbunda, Tillo nam karyede Şeyh İsmail namında bir azize misafir olduk, diyor. Evet Tillo Siirt ilimizin bir köyü ve orada, daha sonra İbrahim Hakkı'nın da Şeyhi olan İsmail Fakirullah var. ,İsmail Fakirullah'ın büyüklüğünü ilk defa Eyüp Efendi teslim ediyor. Osman Efendi'ye kendisinin anlatımı ile Benim Kâbem bu imiş ben böylece t eslimim. Sen var ha fırlan ha fırlan. Fakat Osman Efendi de kalıyor. O zamana kadar sıkıntılarını ve özellikle rüyalarını uzun uzun yazan Osman Efendi Amma baktım ki bu devletlinin indinde rüya bir şey değil, hüsnü ihtiyarımla sakin olup rüyaya rağbet edip yazmanın terkini murad edip feragat eyledim diyor ve defter bitiyor.

Bir yıl sonra amcası İbrahim Hakkı'yı Tillo'ya getiriyor. Tillo'daki ilk karşılaşmayı anlatırken Marifetname'de Şeyhin yüzü bana babamdan daha biliş ve tanış geldi diyor. Osman Efendi Tillo'da oğlunu şefkat ve sevgi ile terbiye ediyor ve birlikte kaldıkları hücre İbrahim Hakkı'nın aynı zamanda ilkokulu oluyor.

1720, İbrahim Hakkı 17 yaşında, babası vefat edi­yor. Marifetnamesinde öyle feryadü figan edecektim ki rah-ı hücreyi ref edip sedayı eminim semaya gidecekti. Fakat şeyhinin ona bir tebessümle bakması ve taziye vermesinden sonra Oldemde benim derun-u sinemde yüreyim süratle titreyip hüznü elem gidip yerine sürur ve lezzet dolmuştur diyor, İbrahim Hakkı babasının ölümünden sonra Erzurum'a dönüyor. Amcaları, babasına söyledikleri gibi ona da Sen hemen var ders al otur, hiç bir işe karışma demişlerdir.Erzurum'da amcası Molla Muhammet'le oturur ve sekiz yıl geceli gündüzlü okur. Tahsilinihangi medreselerde yaptığı hakkında kesin bir bilgimiz yoktur.

Okuma imkânları bakımından Erzurum'u tercih ettiği anlaşılan İbrahim Hakkı'nın gönlü Tillo'dadır.1727 tarihli bir temessükde görülen sekiz köşeli mühründe İsmail Fakirullah'ın ismi vardır. Kitaplarından elbyazması olanlarında ve mektuplarından çoğunda bu mühürü kullanmıştır. Amcası öldükten sonra İbrahim Hakkı, Tillo'ya dönmüş ve şeyhinden onu Fena Fillah tarikatına süluk ettirmesini istemiştir. Tarikata nasıl süluk ettiğini ve ilkelerini ilk eseri olan "Süluk-u Tarik-ül Fena" adlı Arapça bir risalede açıklar.Bu tarikatın uzun uzun zikirleri, ayinleri, müritleri, tekkesi yoktur. Altı ilkesi vardır: Zühüt, Gönül, Tefviz, Teslim-ü rıza, Mürekabe ve Sabır.İbrahim Hakkı hemen her eserinde bu ilkeleri açıklar.

Tillo'ya bu gidişinde 7 sene kalmıştır. Şeyhi ölünce Erzurum'a dönmüş, yukarı Habibefendi Camii'ne imam ve hatip olmuştur. 33 yaşındadır, Firdevs isminde güzel bir kadınla evlenmiştir. 1738'de ilk defa Hacca gitmiş­tir. Dönüşünde, Büyük Türk ve islam Şairleri'nin Fars­ça seçme şiirlerini Lübb-ül Kutup başlığı altında 2 seri 7 ciltte toplamıştır. 1742'de zengin bir ailenin kızı olan Fatime ile evlenmiştir, İbrahim Hakkı doğduğu yer olan Hasankale'yi çok sever, orada 3 kattaki saçaklı ve çıkmalı odasına ayvan denen ve yakın tarihlere kadar kalmış olan bir güzel ev yaptırmıştır. Burada da Belkıs ve Züleyha ile evlenmiştir.

İbrahim Hakkı 1747'de istanbul'a gelmiştir, buradan dört hanımı için ayrı ayrı yazılmış mektupları vardır. Bumektuplarında her birine ayrı ayrı iltifat eder, onları nasıl sevdiğini ve düşündüğünü anlatır. Bu mektuplarından birinde "Gönlünüz her ne meyve isterse şehirden getirtiniz, meyvesiz kalmayınız. Haftada iki kere çaylara bahçelere çıkınız, hapsolmayasınız, rahat olasınız" demektedir.

Bir mektubunu bitirirken de "Benim size o kadar çok sözlerim vardır ki bir ay yazsam tükenmez. Ben ise şimdi kitap hazinesinden kitaplar alıp tatlı sözler yazsam gerek. Ta gelinceye değin, İnşallah bir kitap yazıp kendime armağan getirmek muradetmişimdir, kolay gele." demektedir, İstanbul kütüphanelerinde birbhayli çalışmış olsa gerek.

Erzurum'a döndüğünde ufak tefek kalem denemeleri yapar. 1750 bir Tecvit yazmış, "Erzurum Şehri'nde şöhret bulup nefii-ânı olsun için Türkçe söylemişiz." demiştir. Bu sırada ilk Türkçe manzum eserini Tertip-ül-Ulum'u yazmış ve ilk defa Hakkı mahlasını kullanmıştır.

1753'te de bir ruzname yapmıştır. Yine bu yıllarda 5 büyük eserinden ilki olan divanını yazmıştır. 1755 ikinci defa İstanbul seyahati. O yıl Erzurum Gömrükçüsü Sadullah Ağa'yı gömrük hesapları için İstanbul'a çağırmışlardır. O da İbrahim Hakkı'nın arkadaşlığını rica etmiştir, İbrahim Hakkı'nın bu seyahatine dair halk arasında hikayeler söylenir, belli ki artık tanınmaya başlanmıştır. Bir hikaye şöyle: Gömrükçü Sadullağ Ağa Istanbula bir at yükü kıymetli hediyeler götürüyormuş, İbrahim Hakkı bunu görünce Senin hesabından korkun varsa bu ağır armağanların arkadaşlığı sana elverir, be­nim buradan geri dönmem gerekir demiş. Gömrükçü, bunu hesap korkuşu ile değil, adet olduğu için götürdüğünü söylemişse de hoşgörülmediğini anlayınca atı geri çevirmiştir.

Bir hikaye de şöyle: Yolda bir kahvede konaklamışlar. Kahveci çok hizmet etmiş, iyi bir insan gibi görünüyormuş. İbrahim Hakkı'nin "Kıyafetname" isimli eserinde tarif ettiği Fizyonomi-huy ilişkisinde hiç uymuyormuş bu adam.Gece düşündükçe uykusu kaçmış üstadın. Sabahleyin ordan ayrılırken kahveci akla hayale gelmeyen bir ücret istiyor, gömrükçü direndikçe aksileşiyormuş. İbrahim Hakkı "Ver ağa ne istiyorsa ver, bu adam az daha bana eserimi yaktıracaktı." demiş.

Bu 2. istanbul seyahatinde de ibrahim Hakkı'nin İstanbul'dan Erzurum'a gönderdiği mektupları vardır. Yine hanımlarına ayrı ayrı iltifat etmiş, hatır sormuştur. Büyük oğlu ismail Fehmi'ye yazdığı mektuplardan oğulları için çok saygılı davrandığım anlıyoruz. Ayrıca çocuklarının terbiyesi ile ne derece ilgili bir baba olduğunu yine bu mektuplarda takib edebiliyoruz. Küçük oğlu için Ve Nedim Efendi "Bilikli okur mi? eline taş ve ağaç almasın kimsenin hatırına değmesin, hayvanları dövmesin, namaz kılsın." diyor.

İstanbul dönüşü Hasankale'ye çekilir ve en büyük eseri olan Marifetname'yi tamamlar, 1757 Ağustos or­talarıdır. Aynı yıl karısı Belkıs Hanım'dan oğlu Muhammed Şakir dünyaya gelir, İbrahim Hakkı'nin Hasankaleli torunları bu soydandır.

İki yıl sonra sarışın aslan diye sevdiği mektupta adı geçen oğlu Osman Nedim'i kaybeder. Fakat çalışmalarına ara vermez, peşpeşe büyük eserlerini yazar. 1761'de irfaniye'yi tamamlar. 1763'de insaniye'yi hazırlar ve 3. defa Tillo'ya giderek orada tamamlar. Tillo'da ismail Fakirullah'ın oğlu Musafa Fani O'nu çok iyi karşılar ve kızkardeşi Fatime Azize ile evlendirir. Bu hanımından olan kızı Hanife, İbrahim Hakkı'nın Tillo'lu torunlarının annesidir. Bu sırada Erzurum'daki zevcelerinden Zeliha vefat etmiştir, İbrahim Hakkı kayın biraderi Mustafa Fani ile 2. defa Hacca gider. Dönüşünde büyük oğlu ismail Fehmi de Tillo'ya gelmiştir, İbrahim Hakkı 5. büyük eseri Mecmuat-ül Maani'yi tamamlar. Bu sırada Şeyhi ismail Fakirullah'a casdan kubbeli bir türbe yaptırmıştır. Türbenin doğuya bakan bir penceresi vardır. Bunun doğu tarafına bir kule ve pencere, daha ilerde kaleye benzer bir yapı ve ona bir pencere koydurmuştur. Kale bir uçurumla sonlanır. Tillolular buna Kal'at'ül Üstat diyorlar. Bütün bu yapılar öyle ayarlanmış ki her yıl 22 Mart günü güneşin ilk ışınları Kale ve Kulenin pencerelerinden geçtikten sonra türbenin penceresinden geçerek Şeyh'in mezarını aydınlatıyor. Her yıl o gün Tillo'lular bu olayı seyretmeye giderlermiş. Fakat bir onarılmadan sonra hesaptaki inceliklere uyulmamış, bu gün bu olayı izlemek imkanı ortadan kalkmıştır.

İbrahim Hakkı Tillo'da ders okutmaktadır. Mustafa Fani ile 55 kitap okuduklarını isimleri ile kaydetmiştir. Derslerinde deneyler de yapmaktadır. Bu derslerinde kullandığı özel bir arabaya yerleştirilmiş ağaçtan bir küresi yakın tarihlere kadar kalmıştır. Tatil günlerini de Kalat-ül-Üstad'm bulunduğu tepede talebeleri ile beraber geçirmektedir. Yine böyle ertesi gün oraya gitmeyi kararlaştırdıkları bir günde Erzurum'dan oğlu Ahmet Naimi'nin ölüm haberi gelmiştir. Bir babanın duyabileceği en büyük acı. Fakat İbrahim Hakkı pozitif ilimlerdeki uygulamasında olduğu gibi çok iyi bildiği manevi ilimlerdeki ilkelerine de aynı sadakatle uyduğunu ispatlarcasına bu acıyı sabırla karşılamış, kimseye bir şey hissettirmemiş ancak gezi dönüşü ellerini kaldırarak, "Oğlum Ahmet Naimi"nin ruhuna Fatiha" demiştir.

Burada günümüzde yaşanmış bir olaya değinme­den geçemeyeceğim, Ahmet Naimi'nin ölümü ile babası İbrahim Hakkı'nın eşine bir daha rastlanamayacağına inandığım bu davranışını torunu Mesih İbrahim hakkıoğlu'nda tekrar gördük. Sanırım günümüzde bunu yapmak daha güçtü. Kendisinin deyimi ile "Ölümden de öte bir köyde" iken varlığı, bir aile büyüğü olarak etrafına sükunet ve şefkat dağıtıyordu İbrahim Hakkı'nın gerçek torunu.

Yıl 1768, Erzurum Müftüsü Şeyh Mustafa ile 3. Kez Hacca gider. Şam'dan Erzurum'a amcazadesi Yusuf Nesime yazdığı mektupta eserlerinin oralarda da sevilip okunduğunu yazıyor. Dönüşte Erzurum'a gidiyor. Firdevs Hanım ölmüştür, İbrahim Hakkı, kendisi Tillo'yu çok sevmekle beraber küçük oğlu Muhammet Şakir'in Hasankale'de kalmasını ister. Kendisi Tillo'ya döner. Bundan sonra 5 ana eser dediği kitaplarından 10 evlat eserini çıkarır. Bu arada üzücü bir olay da olur. Belli ki Marifetname'deki yeni astronomomiye ait bölümler bazı çevrelerce iyi anlaşılmamış iyi karşılanmamıştır. Buna karşılık 1777'de tamamen islam Astronomisini anlatan Heyet-ül islam'ı yazmış, bunu bir mektupla birlikte Erzurum'a Amcazadesi Yusuf Nesim'e göndermiştir. Mek­tupta diyor ki, "Benim oğlum geçen yazmışdin ki Efendi bir sır kitabı telif etmiş diye beni sıklet ederler şimdi de "Urvet-ül islam" kitabını bu kaime ile değil ömür mektupla gösterip diyesin ki işte Efendimizin Marifetnameden sonra tasnifi budur" diyor.

İbrahim Hakkı ertesi yıl karısı Azize yi kaybetmiş ve vasiyetnamesini yazmıştır. Bu vasiyetname Tillo'daki toranlarındadır. Mallarını taksim etmiş, öldüğünde şeyhinin türbesine değil Onun ayak tarafı evladı için kalsın diyerek babasının mezarına yakın bir yere gömülmesini istemiştir. Vasiyetnamesinde, kitaplarından bahis yoktur. Halbuki halen Tillolular'ın ellerindeki kitaplardan burada bir kitaplığı olduğu anlaşılmaktadır.

İbrahim Hakkı ders okutmak şartı ile Erzurum'daki Abdurrahman Dede Zaviyedarıdır. Son yıllar bu laviyeye ait bir ihtilaf çıkmış, zaviyenin sınırlarım gösteren belgeyi oğlu Erzurum'da bulamayınca mektupla kendisine sormuştur, İbrahim Hakkı cevabında "Biz ayın yüz yetmiş (1747 oluyor) tarihinde asıl defterden yazmıştık kitapların arasında olmak gerek. Hatırımda kalan budur ki" diyor ve 32 yıl önce İstanbul Tapu Dairesinden çıkarttığı kayıtları yazıyor ki 77 yaşındaki İbrahim Hakkı'nın hafıza gücünü göstermesi bakımından çok ilginç.

Erzurum'da bu Zaviye işi yoluna girerken Tillo'dan Mustafa Fani'nin Yusuf Nesime yazdığı mektup geliyor. Mustafa Fani selam ve saygıdan sonra "Biz Tanrı'nın rızasını almak için yaratılmışız ve ancak O'na döneceğiz.

Biliniz ki: Dostumuz ve kardeşimiz, Cemaziye 1 ahirin 19 Perşembe günü saat 9'u 15 gece (22 Haziran saat 17 oluyor) vefat etti.Hastalığı bir gün bir gece sürdü. Yüce kubbede Fakirullah'ın ruhuna komşu olan mezara gömüldü.

" 1Temmuz1780''

Mustafa Fani, İbrahim Hakkı'nın ölümünü hatıra defterine de kaydetmiştir, tarih aynıdır.